Pizza mı Lahmacun mu, Yoksa Kader mi?

Akşam yemeği zamanı. Karnınız zil çalıyor. Telefonu açtınız, yemek siparişi uygulamasına girdiniz. Önünüzde iki seçenek: pizza mı söyleyeceksiniz yoksa lahmacun mu?

O an beyninizde bir tartışma başlıyor: “Pizza ye, bol peynirli olsun.” “Hayır, lahmacun söyle, yanına ayran da gider.” “Ama diyet vardı, en iyisi salata…”

İç sesleriniz kavga ediyor. Siz sonunda pizza seçiyorsunuz. Peki, bu kararı gerçekten siz mi verdiniz? Yoksa gün içinde sosyal medyada gördüğünüz bir pizza reklamı mı etkili oldu? Belki de mideniz zaten sabah kahvaltısında yediğiniz peynir yüzünden lahmacuna daha meyilliydi. İşte binlerce yıldır filozofların kafasını kurcalayan mesele bu: İnsan gerçekten özgür mü? Yoksa sadece özgür olduğunu mu sanıyor?

Özgür İrade Nedir?

Özgür irade, kişinin kendi kararlarını, dışsal zorlamalardan bağımsız şekilde verebilmesidir. Ama iş bu kadar kolay değil. Çünkü özgürlük dediğimiz şey, farklı açılardan çok farklı anlamlara geliyor:

1. Seçenek özgürlüğü: İki ya da daha fazla alternatif varsa ve seçebiliyorsak özgürüz.
2. Zorlamadan bağımsızlık: Eğer biri bizi tehdit etmiyorsa, seçimimiz özgür sayılır.
3. Nedenlerden bağımsızlık: Gerçek özgürlük, kararlarımızın hiçbir dış sebebe bağlı olmaması demektir (ama bu neredeyse imkânsız gibi görünüyor).

Determinism: Evrenin Büyük Domino Oyunu

Determinist bakış açısı, evrende her şeyin neden-sonuç zinciriyle belirlendiğini söyler. Yani bugün aldığınız karar, geçmişteki milyonlarca küçük olayın doğal sonucudur. Bir diğer deyişle her olay, önceki koşulların kaçınılmaz sonucudur. Fransız matematikçi Pierre-Simon Laplace’ın meşhur “Şeytanı”, Eğer bir zihin, evrendeki tüm parçacıkların konumunu ve hareketini bilseydi, geleceği ve geçmişi tamamen hesaplayabilirdi der. Bu düşünce deneyi “Laplace’ın Şeytanı” olarak bilinir.

Sabah işe geç kaldınız. Bunun sebebi otobüsü kaçırmanız, otobüsü kaçırmanızın sebebi kahvaltıyı geç yapmanız. kahvaltıyı geç yapmanızın sebebi geceyi Netflix’te geçirmek. Sonuç: İşe geç kalmak aslında sizin seçiminiz değil, zincirleme olayların kaçınılmaz sonucuydu. Deterministlere göre özgür irade bir yanılsama. Siz seçtiğinizi sanıyorsunuz ama seçim çoktan belirlenmişti.

Felsefe Tarihinde Tartışmalar

Antik Çağ

Aristoteles (M.Ö. 384–322) eylemleri gönüllü/gönülsüz diye ayırır; Ona göre özgürlük, bilinçli seçimlerde ortaya çıkar. Stoacılar kaderci görünür; evren kaderle yönetilir. Ama özgürlük, bu kaderi kabullenmekte gizlidir. Epiktetos’un dediği gibi: “Doğa seni nereye götürüyorsa, oraya git.”

Orta Çağ

Aziz Augustinus (354–430) Tanrı’nın her şeyi bilmesi, özgür iradeyi yok etmez. İnsan kendi seçimlerinden sorumludur. İmam Gazâlî (1058–1111)’nin “kesb” anlayışı, seçimin kişiye ait olduğunu, kudretin ise ilahi olduğunu söyler.

Yeni ve Modern Çağ

Descartes (1596–1650) nsan zihni özgürdür. “Düşünüyorum, öyleyse varım” sözü bu özgürlüğün temelidir. Spinoza (1632–1677) “İnsanlar özgür olduklarını sanırlar çünkü nedenlerini bilmezler.” Yani özgürlük tamamen bir yanılsamadır. Kant (1724–1804) Özgür irade olmadan ahlak mümkün değildir. İnsan, aklıyla kendi yasasını koyduğu için özgürdür. Nietzsche (1844–1900) “Özgür irade bir uydurmadır.” Asıl mesele “güç istencidir.” İnsan, gücünü artırma çabasıyla hareket eder. Sartre (1905–1980) “İnsan özgürlüğe mahkûmdur.” Seçim yapmamak bile bir seçimdir.

Determinizme Karşı Çıkışlar: Libertaryenizm ve Kompatibilizm

Libertaryenizm: İnsan tamamen özgürdür. Gelecek önceden yazılı değildir. Eğer özgürlük yoksa ahlak ve sorumluluk da olmaz. Kompatibilizm: Determinizm ve özgür irade çelişmez. İnsan belirli koşullar içinde kendi istekleriyle karar veriyorsa özgürdür.

Bir aile tartışması gibi düşünün:

1. Anne (determinist): “Oğlum, seçim yok, her şey kader.”
2. Baba (libertaryen): “Hayır, özgürsün, ne istersen seçebilirsin.”
3. Çocuk (kompatibilist): “Ya ikiniz de haklısınız aslında…”

Bilim Ne Diyor? (Nörobilim, Psikoloji, Fizik)

Libet Deneyi (1980'ler)

Benjamin Libet’in deneyinde insanlar bir tuşa basmaya karar verdiklerinde, EEG cihazları beyinde kararın 300 milisaniye önce alındığını gösterdi. Yani bilinç, sadece sonradan fark ediyor olabilir.

Psikoloji: Bilinçdışı Etkiler

Alışkanlıklar, kültürel kodlarımız ve reklamlar seçimlerimizi şekillendiriyor. Örneğin, markete gittiğinizde kola alıyorsanız, belki de yıllar önce izlediğiniz reklam hâlâ beyninizde.

Fizik: Kuantum Belirsizliği

Kuantum mekaniği determinist evreni biraz sarstı. Mikro düzeyde belirsizlik var. Ama rastgelelik, özgürlük anlamına geliyor mu? Orası tartışmalı.

Günlük Hayatta Seçimler: Algoritmalar, Pazarlama ve Alışkanlıklar

• Netflix Sendromu: “Ne izlesem?” diye saatlerce bakıyorsunuz. Ama aslında algoritmalar kararınızı çoktan tahmin etmiş.
• Alışveriş: İndirim etiketi görünce “Ben seçtim” diyorsunuz ama aslında pazarlama stratejisi sizi seçtirdi.
• İlişkiler: “Kendi tipim bu” diyorsunuz ama genetik ve kültür o “tipi” çoktan belirlemiş olabilir.

Mutlak yanıt yok: deterministler "Özgür irade bir illüzyon", libertaryenler “Hayır, özgürsün.”, kompatibilistler ise “Biraz öylesin, biraz değilsin.” savunur. Ama bir şey kesin: Bu yazıyı okumaya karar verdiysen ya özgür iradenle seçtin ya da Google seni buraya yönlendirdi. İki durumda da, buraya gelmen kader gibi görünüyor 🙂

Sık Sorulan Sorular